Er is iets in het Gravensteen te doen. Het thema is “kruistochten”. Dit is hoe het omschreven werd op stapels websites, onder de kop “Oosterse sferen”:

Tijdens zijn eerste kruistocht heeft Filips van de Elzas zich laten inspireren door de oosterse gebruiken en gewoontes. Nu overweegt hij om een tweede keer het kruis op te nemen. Maar kerst nadert. De huishoudelijke staf van het Gravensteen heeft alles in gereedheid gebracht voor de feestdagen. 

Verwacht je aan oosterse accenten, exotische geuren en warme kleuren, met laatavondopeningen en een sfeervolle winterbar.  

Kinderen kunnen op zoek gaan naar de schatten die de kruisvaarders meebrachten uit het oosten. Op het einde van hun zoektocht, wacht hen een kleine verrassing. 

Filips van de Elzas heeft zich wellicht inderdaad laten inspireren door oosterse gebruiken en gewoontes, zoals veel van de kruisvaarders. Weliswaar vaak nadat ze er daar een bloedbad van gemaakt hadden, maar toch.

Eén van de vele zaken die het zo fascinerend maken, de tijd van de kruisvaarders, zijn de wisselende allianties. De Seltsjoeken die vanaf 1077 een sultanaat hadden opgebouwd in Anatolië, hadden begin de jaren 1160 een verdrag met het Byzantijnse rijk. De sultan van Rûm werd beschouwd als een vazal van de Keizer, ze waren vriendjes met mekaar en Manuel maakte van de vrede in het gebruik om elders orde op zaken te stellen: Hongarije verslaan, de Balkan weer stevig onder zijn controle, Cilicië ten zuiden van Anatolië heroveren op de lokale Armeense krijgsheren, en een vazal maken van het vorstendom Antiochië (dat van Prins Bohemund van de Rode Ridder-boeken!).

Probleem was wel: ook Rûm maakte van de vrede gebruik om orde op zaken te stellen. Sultan Kilij Arslan II versterkt zijn leger en consolideert zijn macht door wat interne tegenstand weg te ruimen. Als Saladin het overneemt van Nur ad-Din in Syrië en meer naar Palestina en Egypte kijkt dan naar het land aan de rand van Byzantium, begint Kilij Arslan links en rechts zijn territorium uit te breiden.

Het is duidelijk waar het conflict zit: Rûm heeft hele stukken centraal Anatolië en wil meer vruchtbare gronden aan de kust, Byzantium heeft Manzikert nog niet verwerkt en zou bijzonder graag opnieuw heel Anatolië controleren.

Lang verhaal kort, Manuel mispakt zich, en de slag bij Myriokephalon is één van die keerpunten in de geschiedenis. Manuel zelf beschouwde zijn (eigenlijk nodeloos) verlies als even erg als Manzikert zelf; het was de laatste keer dat Byzantium eigenlijk zelfs maar kans maakte om Anatolië terug te krijgen.

Filips van de Elzas was de neef van Boudewijn IV van Jeruzalem, die koning van Jeruzalem was toen Filips zijn eerste kruistocht deed. Het was 1177, een jaar na Myriokephalon. Manuel Komnenos’ leger was misschien serieus gehavend, maar hij had wel nog zijn vloot, en zijn plan was om die in te zetten om Saladin aan te vallen in Egypte, in een alliantie met Onze Jongens. Toen Filips aankwam, was iedereen content: Manuel dat er vechters waren, Boudewijn dat er iemand was die niét melaats was zoals hij en die de leiding van de inval kon overnemen.

Willem van Tyrus vertelt het hele verhaal. Filips krijgt het regentschap van Jeruzalem aangeboden als hij maar Egypte zou binnen vallen, maar hij ziet dat niet echt zitten. Hij zegt dat, euh, ik ben hier eigenlijk, wacht, hang on, euh, ah ja! ik ben hier alleen maar als pelgrim, niet om zo’n zware verantwoordelijkheid op mij te nemen. Waarop Boudewijn: okay, no problemo, hier: Reinoud van Châtillon zal baas zijn, zijt gij dan zijn assistent. Filips: Euh nee, ik vertrouw die mens niet echt. Boudewijn: jamaar kijk hier, een hele Byzantijnse vloot! Filips: Euh en waarom zouden wij die Grieken een plezier moeten doen?

Bleek, zegt Willem, dat Filips eigenlijk gewoon naar ginderachter was gegaan om zijn twee nichten, Sybilla en Isabella, te proberen doen trouwen met de twee zonen van zijn favoriete vazal Robrecht van Bethune (nee, niet die Robrecht van Bethune). Iedereen kwaad, en Boudewijn van Ibelin: wij maar denken dat gij hier zijt voor een kruistocht en ‘t is gedomme om huwelijken te arrengeren! Filips: okay, als het zo zit, salut, ik ben terug naar huis, trekt uw plan.

Hij krijgt toch een beetje spijt, doet een halfhartige militaire expeditie naar Hama samen met Raymond III van Tripoli, moet onverrichterzake afdruipen, gaat dan naar Antiochië en helpt met lange tanden Prins Bohemund om Harim te beleggen, maar als ze horen dan Saladin terug is in Syrië, stoppen ze hun beleg, keert Filips voor Pasen terug naar Jeruzalem en reist hij maar weer naar huis.

In 1179 is hij terug in onze contreien, en een jaar later laat hij het Gravensteen zoals we het nu kennen bouwen bovenop wat er al eeuwen stond. ‘t Is niet bijzonder ver gezocht dat hij zich liet inspireren door de vestingen die hij in Outremer zag.

⁂

“Nu overweegt hij om een tweede keer het kruis op te nemen.”

Het verhaal moet zich dus ergens vóór 1190 afspelen. Filips, die jaren lang de belangrijkste edelman van Frankrijk was, de peter van de nieuwe koning Filips Augustus was, hem begot zijn nicht Isabella van Henegouwen had laten trouwen en hem daarbij heel Artesië als bruidsschat had gegeven, lag al van het begin in ruzie met de kersverse koning die het blijkbaar toch niet zo zag zitten om een handpop te zijn. En hopla, oorlog tussen de koning van Frankrijk en zijn kroonvazallen.

Het is écht oorlog met vechten en al, maar Filips Augustus speelt het slimmer en politieker, haalt bijvoorbeeld de schoonzoon van Filips van de Elzas over naar zijn kant (ah ja, Boudewijn V van Henegouwen was nu eigenlijk vooral de vader van de koningin van Frankrijk). En dan sterft Filips v/d E’s vrouw Elisabeth van Vermandois in 1183, en eist Eleonora van Vermandois, Elisabeths zus, met steun van Filips A dat Filips v/d E Vermandois aan haar moet teruggeven. Nog oorlog!

Filips van de Elzas had gedacht dat hij baas van Frankrijk zou kunnen worden; uiteindelijk is het Filips Augustus die van de Franse koning weer de Koning van Frankrijk is beginnen maken. Een blik op de kaart van Frankrijk vóór en na Filips A maakt dat wel serieus duidelijk:

Afijn. Filips van de Elzas gefnuikt alhier, dan maar weer naar Palestina? Ja, maar ‘t is maar voor eventjes: hij zet aan, komt toe, en sterft meteen van de pest bij het beleg van Akko.

Het beleg van Akko dat afliep in één van die typische “ah ja maar ja iederéén deed dat in die tijd” situaties: Richard Leeuwenhart had een stapel gevangenen en wou ze met Saladin uitwisselen voor een stuk van het Heilig Kruis, 100.000 goudstukken en 1600 christenen die Saladin had. Richard en Saladin vertrouwen mekaar niet echt, doen allebei “gij eerst uw gevangenen vrijlaten”, Richard wil eigenlijk gewoon rap verder gaan vechten, en op een bepaald moment besluit Richard dat Saladin teveel aan het treuzelen is, verzamelt hij zijn 2700 gevangen mannen en nog 300 van hun vrouwen en kinderen, bindt ze aan mekaar vast met touwen, en laat ze allemaal afslachten door zijn ridders. In het volle zicht van Saladins leger.

Amin Maalouf schrijft in Les croisades vues par les arabes dat Saladin zijn gevangenen ook beu was en ook gehaast was, maar dat hij zijn 1600 man vrijgelaten had in plaats van ze dood te doen. Het zou fijn zijn als dat de historische consensus was, maar alhoewel iedereen het eens is dat Saladin een fijne mens was, heeft hij zijn 1600 man zonder veel twijfel ook gewoon geëxecuteerd:

Saladin’s wars against the crusaders were more frequent, extensive, and violent than those of the Fatimids. In spite of his reputation for magnanimity, Saladin’s treatment of prisoners of war was quite callous. A certain pattern in his behavior is evident. At times of military successes, Saladin’s behavior toward conquered populations and captured leaders of the crusaders was generous. However, at times of no military successes or in periods of military setbacks, Saladin’s behavior toward prisoners was savage, and they were quite systematically put to death. The killing of prisoners was not regarded as sinful or even shameful behavior.

Yaacov Lev, “Prisoners of War During the Fatimif-Ayyubid Wars with the Crusaders” in Michael Gervers & James M. Powell (red.), Tolerance and Intolerance: Social Conflict in the Age of the Crusades, Syracuse University Press, Syracuse NY, 2001, p. 12

Hopelijk wel op een iets meer menselijke manier dan aan mekaar gebonden en doodgeslagen, gestoken, geknuppeld en gestenigd, zoals de 3000 van de slachting van Ayyadieh.

⁂

Tina De Gendt schreeuwde moord en brand over de aankondiging zoals ze hierboven staat, en over het beeld dat erbij stond:

Wie bedenkt dit in hemelsnaam??? Sterk staaltje oriëntalistisch, ahistorisch, racistisch en volledig ongepast misbruik van ons stedelijk erfgoed. En dat in de stad die zichzelf voorloper van de dekolonisatie noemt, mensenrechtenstad ook, waar we via allerlei projecten het debat over het verleden juist proberen open te breken. Als we opnieuw gaan beginnen met de kruistochten te verheerlijken, zet Leopold II dan maar terug!

Ik vond dat bijzonder straf, dat die drie onschuldige paragrafen en dat ene beeld van fotograaf Abuli Munavary er in slaagde om oriëntalistisch én ahistorisch én racistisch te zijn. Ik heb ook heel hard gezocht naar die verheerlijking van de kruistochten maar ze niet gevonden.

Ik zou het wél fijn gevonden hebben als er wat meer duiding stond, en aanknopingspunten om meer te leren over de kruistochten, maar ik zag niet meteen het gruwelijke racisme of de ahistoriciteit.

Het moet duidelijk zijn dat ik niet intelligent genoeg ben, want professor Jan Dumolyn heeft het allemaal wel gevonden:

Zowel qua afbeelding als qua taalgebruik is dit puur ‘oriëntalisme’. Die afbeelding, dat is gemakkelijke stereotypering van ‘de andere’. Dat is bijna Aladdin, maar zelfs bij Disney beelden ze vandaag zo geen stereotypen meer uit. Daarnaast past dit ook weer in de typische ‘disneyficatie’ die Historische Huizen consequent toepast: zoete verhaaltjes over de kruistochten van de Graven van Vlaanderen, dwaas, gemakkelijk, clichématig en zelfs licht racistisch, terwijl dat waarschijnlijk niet eens zo bedoeld is.

Alle hulde aan de prof. Hoe durven ze eigenlijk, spreken van “oosterse accenten, exotische geuren en warme kleuren”? Dat is inderdaad van een aan het ontmenselijkend grenzend cultuurimperialisme. En een foto van een persoon zetten die plausibel er zou kunnen uitzien als iemand van daar, en wel bewust een foto van een niet-lelijke man! Zo bont durft zelfs Disney het inderdaad niet meer te maken:

En kinderen laten zoeken “naar de schatten die de kruisvaarders meebrachten”, dat is zó transparant een verheerlijken van de cultuurroof die de kruisvaarders deden — denk maar de leeuwen van San Marco, die ze, euh, buitmaakten, op, euh. Hoedanook. Als er schatten aanwezig zijn, moét altijd daar bij staan waar ze vandaan komen, dat weten we allemáál toch?

Nee: schandalig! Verheerlijking! Awoert!

Gelukkig is er een volledig verbeterde en véél meer degelijke versie van de tekst online gezete:

Deze editie neemt je mee naar de tijd van Filips van de Elzas, die de burcht het gekende uitzicht met poortgebouw, hoog donjon en cirkelvormige omwalling gaf. De inspiratie daarvoor zou hij hebben opgedaan in het huidige Syrië. Uit het oosten kwam toen nieuwe kennis en innovatie naar het westen. De kruistochten zorgden voor veel kommer en kwel, maar ook voor interculturele uitwisseling.

Het Winterwonderkasteel 2021 wordt voor de gelegenheid ingekleed in een Oosterse stijl. Verwacht je aan exotische geuren en warme kleuren, met laatavondopeningen en een sfeervolle winterbar. 

Kinderen kunnen op zoek gaan naar de nieuwigheden die handelaars meebrachten uit het oosten. Op het einde van hun zoektocht, wacht hen een kleine verrassing.

Het zijn nieuwigheden geworden en geen schatten meer. En het zijn “handelaars” geworden.

En deze ronduit racistische paragraaf is gelukkig weggekieperd:

Tijdens zijn eerste kruistocht heeft Filips van de Elzas zich laten inspireren door de oosterse gebruiken en gewoontes. Nu overweegt hij om een tweede keer het kruis op te nemen. Maar kerst nadert. De huishoudelijke staf van het Gravensteen heeft alles in gereedheid gebracht voor de feestdagen.

Daar zijn onze kindjes zowaar toch wel aan iets vreselijks ontsnapt, zeg.

Ik persoonlijk vind “de kruistochten zorgden voor veel kommer en kwel, maar ook voor interculturele uitwisseling” eigenlijk nog erger dan niets zeggen: die “kommer en kwel” doet het lijken op een album van Jommeke of zo. Terwijl het gewoon oorlog en slachting en geweld en bloed en economie en politiek was.

(Enige tijd later, of het moet zijn dat ik daarnet helemaal over gelezen heb, is er een link naar “Waarom de kruistochten” toegevoegd, met onder meer dit:

De kruistochten, militaire expedities naar Constantinopel en Jeruzalem, zorgen vooral voor veel kommer en kwel. Toch leiden ze zowel op het vlak van de materiële cultuur als op het vlak van economie, religie en filosofie tot een kruisbestuiving. Ze brengen Europa in nauwer contact met de markten van Damascus, Bagdad en Alexandrië. Door handelsverdragen tussen het Byzantijnse Rijk en de Italiaanse stadstaten neemt de handel met het Oosten via de Middellandse Zee toe.

Wat er staat, is ongetwijfeld waar. Maar wat er niét staat, en wat ik net het meest ongemeen boeiende vind, is dat de kruistochten veel méér dan “militaire expedities” waren, waarbij om de zoveel tijd eens een all-in naar het oosten geboekt werd. Outremer, de kruisvaardersstaten, waren van 1098 tot arguably het einde van het hertogdom Naxos in 1579 een going concern, op het kruispunt van oost en west en “Franken” en Byzantium en Saracenen.

Takkoord, het is naïef om te denken dat het daar allemaal een fijne culturele melting pot was — Outremer is altijd een zaak gebleven van een westerse elite, en er was nooit zoiets als grootschalige integratie met de lokale bevolking. Maar toch: er wás contact. En er wás wederzijdse beïnvloeding. Eeuwen en eeuwen aan een stuk.

Pak Melisende van Jeruzalem (1105-1161): koningin van Jeruzalem, dochter van Boudewijn II van Jeruzalem (geboren in de Ardennen) en van Morphia van Melitene (Armeens en Grieks-Orthodox). Melisende trouwt met Fulco van Anjou (uit Frankrijk); haar zoon Amalrik trouwt eerst met Agnes van Courtenay (geboren in Edessa) en dan met Maria Komnena (dochter van een Byzantijn en een afstammelinge van de Armeense koningen). Maria’s zus trouwt met Bohemund III van Antiochië en haar broer is een Byzantijnse troonpretendent.

Hoe ongelooflijk is dat allemaal niet? Wat voor een verhalen moeten dat allemaal niet geweest zijn!

⁂

Als zo’n oosterswinderwonderkasteel ook maar één kind een duwtje geeft in de richting van die geschiedenis, is het voor mij geslaagd.

En behalve dat, vind ik (a) dat het niet intelligent was van Historische Huizen Gent om niet metéén meer context te geven bij het event, en (b) dat het ronduit beschamend en tenenkrullend is hoe hierop gereageerd werd. Ik maak me niet veel illusies dat wie dan ook er van wakker ligt, maar dit is koren op de molen van al wie zegt dat we in een té politiek correcte maatschappij leven.

Een mailtje naar Historische Huizen Gent, van “hallo mensen, ik zie dat er iets van de kruistochten staat, zou het een goed idee zijn om wat meer duiding te geven, dat mensen niet de indruk krijgen dat we doen alsof de kruistochten alleen maar fun and games waren”?

Néé, natuurlijk niet.

WIE BEDENKT DIT IN HEMELSNAAM??? STERK STAALTJE ORIËNTALISTISCH, AHISTORISCH, RACISTISCH EN VOLLEDIG ONGEPAST MISBRUIK VAN ONS STEDELIJK ERFGOED. EN DAT IN DE STAD DIE ZICHZELF VOORLOPER VAN DE DEKOLONISATIE NOEMT, MENSENRECHTENSTAD OOK, WAAR WE VIA ALLERLEI PROJECTEN HET DEBAT OVER HET VERLEDEN JUIST PROBEREN OPEN TE BREKEN. ALS WE OPNIEUW GAAN BEGINNEN MET DE KRUISTOCHTEN TE VERHEERLIJKEN, ZET LEOPOLD II DAN MAAR TERUG!

Heel sterk, jongens. Heel sterk. Zó gaat ge vrienden maken. En verkiezingen winnen.