Zoho: ik had Jonathan Strange & Mr. Norrell gelezen, opgemerkt dat ik het bijna ongelooflijk vond dat het een debuut was, en daarop zei Gerrit dat hij HHhH ook een sterk debuut vond.

Meer dan dat heb ik niet nodig, en met dank aan de geneugten van het digitaal kopen: naar de winkel gegaan, klikety-klik, hopla, instant gratification.

Gerrit had geen ongelijk. Ik vind het niet ongelooflijk dat het een debuut is — het leest fris en onbevangen, tegelijkertijd pretentieloos en op een charmante manier net wel heel pretentieus — maar ik heb er zeer van genoten.

HHhH staat voor Himmlers Hirn heißt Heydrich: het brein van Himmler is Heydrich. Heydrich is een bepaald akelig mens, die het schopte tot baas van het SS-Reichssicherheitshauptamt (waar onder meer ook de Gestapo onder viel), die de Kristallnacht organiseerde en achter de Nacht van de Lange Messen zat, die verantwoordelijk was voor de Einsatzgruppen (SS-doodseskaders, hoezee), die de Wannseeconferentie voorzat (die van de Endlösung), en die op het einde de baas was Bohemen-Moravië.

Daar pleegden Tsjechoslovaakse spionnen een aanslag op hem, en hij stierf kort erop aan een ontsteking.

Laurent Binet schrijft het verhaal van de aanslag op Heydrich. En terwijl hij dat verhaal schrijft, schrijft hij het het verhaal van het schrijven van het verhaal van de aanslag op Heydrich. Ja, het soort postmoderne nonsens en zelfbewuste dinges waar ik normaal gezien al op voorhand zenuwstuipen van krijg.

Maar het is, zoals ik zei, zó charmant en eenvoudig gebracht, dat ik er helemaal voor val. Serieus, neem nu een opmerking als deze, nadat hij het had over Emanuel Moravec en de sluiting van de scholen en universiteiten ten voordele van sportkampen:

Ce discours m’inspire trois remarques :

1. En Tchéquie comme ailleurs, l’honneur de l’Education nationale n’est jamais aussi mal défendu que par son ministre. Antinazi virulent à l’origine, Emanuel Moravec est devenu après Munich le collabo le plus actif du gouvernement tchèque nommé par Heydrich, et l’interlocuteur privilégié des Allemands, bien davantage qu’Emil Hácha, le vieux président gâteux. Les livres d’histoire locale ont pris l’habitude de le désigner sous le terme de « Quisling tchèque », du nom de ce fameux collaborateur norvégien, Vidkun Quisling, dont le patronyme, par antonomase, signifie désormais « collabo » dans la majorité des langues européennes.
2. L’honneur de l’Education nationale est bel et bien défendu par les profs qui, quoi qu’on puisse en penser par ailleurs, ont vocation à être des éléments subversifs, et méritent qu’on leur rende hommage pour cela.
3. Le sport, c’est quand même une belle saloperie fasciste.

Right on.

Ik heb er geen enkel idee van in hoeverre het auteur-personage een pose is. Is hij écht zo anachronistisch Tsjechoslovaaks nationalistisch/nostalgisch? Als hij karikaturen neerzet (Himmler, pakweg), is dat omdat hij niet beter kan of omdat hij niet anders wil? Is het allemaal écht, zijn ‘sociaal incapabele Michiel’-schtick, of doet hij maar alsof? Ik had er tijdens het lezen vragen over, maar het stoorde me niet genoeg om me tegen te steken.

Binet schrijft hoe hij jaren en jaren aan een stuk obsessief alle mogelijke documentatie heeft verzameld, hoe hij twijfelt aan de manier waarop hij het verhaal moet schrijven, hoe hij wanhoopt dat het hem niet zal lukken, wat hij aan het doen is, bijna hoofdstuk per hoofdstuk en soms paragraaf per paragraaf:

Cette scène n’est pas forcément très utile, et en plus je l’ai pratiquement inventée, je ne crois pas que je vais la garder.

Het klinkt meer gekunsteld dan het is: de stem van de auteur evolueert mee met het boek. Ik heb de indruk dat het in het begin meer gaat over details en methodologie, dat het daarna naar kritiek van andere schrijvers en zelftwijfel overgaat, tot hij ergens voorbij de helft ‘beseft’ wat hij aan het doen is:

Je crois que je commence à comprendre : je suis en train d’écrire un infra roman.

…en dat hij op het einde in dialoog gaat met zijn personages, ze aanmoedigt, bijna van plaats met hen verwisselt en finaal uit de weg gaat en het verhaal zelf laat gebeuren.

Spannend en ontroerend ook, zelfs al weten we van het begin hoe het zal eindigen. En verrekt ingenieus: er moet een hele stapel informatie in ons hoofd geduwd worden, van interne Tsjechoslovaakse politiek over appeasement, de structuur van Nazi-Duitsland, het verloop van de oorlog, tot de structuur van spionage- en verzetsnetwerken en de levens van uiteindelijk bijna-onbekende partisanen.

Dat die hele infodump mét zijn metaverhaal helder en bijzonder aangenaam leesbaar blijft, is meer dan een verdienste.

Aangeraden!

[van op Boeggn]

Ik wist niet goed wat te verwachten van dit fascikuul uit de reeks Que sais-je? — ik vermoedde dat het iets even beknopt en van een even hoge informatiedensiteit als het boekje over het Manicheïsme zou worden, maar niets was minder waar.

Bernard Cerquiglini schrijft leutig. Hij leest zichzelf ook graag, denk ik, of tenminste: hij schrijft het graag in een stijl die als ‘iéts uitgebreider dan telegramstijl’ kan omschreven worden. Dit is hoe hij het heeft over de overgang van enkel-gesproken-taal naar geschreven-taal:

Quand apparaissent les premiers textes, tout modestes qu’ils soient, des formes sont lisibles, ou reconnaissables sur le parchemin, le soleil de l’écriture, en son aurore, éteint les étoiles de la reconstruction. La mise en écrit du français n’est toutefois pas tenue pour une étape ni une rupture : le français est finalement « attesté », on possède enfin quelques documents sur l’état de langue, ce qui assoit les hypothèses. Tout au plus on le signale en note, et on convoque les philologues. Car pour la linguistique historique, ces documents ne sont pas fiables. Copiés, recopiés, filtrés par les habitudes latines des scribes, ces textes ne renvoient pas directement à la langue de la pratique quotidienne (et le moyen qu’ils le fissent ?), à cette parole vraie que la linguistique historique incessamment recherche. Il convient donc de critiquer ces documents, de leur faire rendre raison de la parole enfouie qu’ils recèlent, de faire surgir ce qui, parfaitement et originellement, fut. C’est le travail de la philologie, archéologie de l’origine, qui vient curieusement reconstruire là où l’on pouvait enfin se passer de reconstruction.

Ik kan mij inbeelden dat het voor veel mensen lastig of zelf onaangenaam zou kunnen overkomen, maar ik heb dat graag.

Het duurt denk ik tot de helft van het boek voor het eerste stukje proto-Frans valt. Daarvoor gaat het over de manieren waarop er gezocht werd naar de geboorte van het Frans, en de discussies tussen verschillende scholen.

En eens het over het eerste Frans gaat, zitten we meteen in 842 met de Eed van Straatsburg (historische context, aanleiding, inhoud), en voor we het goed en wel beseffen, is het boek gedaan.

Samenvattende these voor Cerquiglini, die zich daarvoor baseert op beter gedocumenteerde analoge situaties met het Italiaans: in tegenstelling tot wat ons op school wijsgemaakt is, is het moderne Frans niét ‘de taal van het Isle-de-France’ die zich als een soort inktvlek over de rest van het territorium heeft uitgebreid en in de loop van 1000 jaar de andere lokale dialecten verdrongen heeft. Neen, zegt hij, ‘het Frans’ is, al van zijn allereerste prille begin in 842, een gemaakte taal. Met elementen van verschillende dialecten, maar die ontstaan en gegroeid is als neergeschreven lingua franca, en dus géén geschreven neerslag van een ooit bestaande taal is.

Het ontstaan van het Frans is een politieke daad, zegt de man. Huh. Ik zou er eigenlijk meer over willen lezen, nu. Boeiend boekje.

[van op Boeggn]

Snel! Wat zegt u “manicheïsme”? Iets met gnostisch gedoe, iets met dualisme, iets rond Perzië in de derde eeuw, gesticht door Mani, en veel verder kwam ik ook niet echt.

Een mens kan dan Wikipedia en andere navlooien, maar als het kan: altijd een goed idee om er een Que sais-je? tegen aan te smijten. Dat is handig en beknopt (128 bladzijden, niet meer, niet minder), dat is goedkoop, dat is meestal redelijk state of the art, en dat is wat men noemt ‘haute vulgarisation’: het behandelt zijn lezers niet gelijk kleine kinderen.

Bij mijn ouders stonden er hele reeksen van die ik enorm graag las (hello, compendium aan nutteloze feiten in mijn hoofd); Le manichéisme is boek nummer 1940 van de ondertussen meer dan 4000.

Tardieu houdt het sec: een biografie van Mani, een overzicht van zijn werken, de organisatie van de Kerk, een overzicht van de theologische mythologie. Zeer opvallend: géén nadruk op het gnostische en het dualisme waar manicheïsme later min of meer sysnoniem van werd, maar wel op de manier waarop Mani tot zijn wereldbeeld kwam, en op de rijke inhoud en esthetiek.

Enorm boeiend, hoe Mani uit een joods-christelijke sekte, met enorm veel invloeden van overal — van boeddhisme tot zoroastrisme, van apokriefen uit Oud en Nieuw Testament — een volledig eigen godsdienst maakt. Met een volledig en zeer zorgvuldig uitgedokterd systeem van rangen en standen, van ritussen en gebruiken.

Een godsdienst om alle bestaande godsdiensten te vervolledigen, waar Mani zelf de sluitsteen van de profeten is. Met nadruk op ascese, eerlijkheid, en schoonheid. Hij vond een prachtig schrift uit om zijn boeken in te schrijven, hij tekende en schilderde, zijn mythes zijn meer poëzie dan theologie.

En hij had enorm veel succes: van Noord-Afrika (Augustinus was eerst een manicheïst!) en Rome tot in China waren er bloeiende Kerken van Mani.

Tardieu gaat niet verder dan een beknopte tijdlijn van het manicheïsme na Mani, en ik had ook graag meer voetnoten gehad in plaats van een (toegegeven, degelijke) bibliografie op het einde, maar behalve dat: zeker meer dan de moeite waard voor een regenachtige namiddag ergens.

[van op Boeggn]