Jonathan Littell
Gallimard, 2006, 1408 blz.

Geen flauw idee hoe ik op dit boek uitgekomen ben, nee.

In een notendop: 1400 bladzijden, zonder paragrafen. Geschreven door een Amerikaan, als de autobiografie van een half-Duitse, half-Franse nazi. Die verliefd is op zijn tweelingzus, een kleine maar belangrijke rol had in de Einsatzgruppen en later in het beheer van de concentratiekampen, en die ergens in de tweede helft van het boek zijn moeder en pleegvader vermoordt, en dan achternagezeten wordt door twee politieagenten.

Niet dat het ook maar één moment een politieroman of zo is. Jonathan Littell kreeg er in 2006 tegelijk de Nobelprijs en de Oscar van de Franse literatuur voor: zowel de Grand Prix du roman de l’Académie française als de Prix Goncourt. En dat is het boek wel, literatuur.

De titel verwijst naar de Erinyen, de Griekse wraakgodinnen die het vooral hadden voor oudermoordenaars. Bij nader inzien blijkt het hele boek parallel te lopen aan de Oresteia, met Maximilien Aue als Orestes, een afwezige en wellicht oorlogsmisdadige vader als Agamemnon, de moeder die hier eigenlijk niets misdeed als Clytaemnestra, Thomas Hauser als Pylades, en zelfs een kort optreden voor een Helena (van Troje).

Aue heeft, Zelig- of Forrest Gump-gewijs, verdacht veel cruciale punten van de oorlog meegemaakt: de einsatzgruppen in Oekraïne en de Caucasus (incluis Babi Yar), Stalingrad, bezet Frankrijk, een stafpositie rechtstreeks onder Himmler, werkbezoeken in verschillende concetratiekampen (onder meer Auschwitz, jawel), de verbanning van de Joden uit Hongarije, de bezetting van Pommeren door het Rode Leger, de val van Berlijn, en zelfs één van de laatste dagen van Hitler in de Führerbunker.

Meesterlijk, denk ik, is wel een redelijke manier om het boek te omschrijven. Bijzonder goed gedocumenteerd, enorm ambitieus, niet voor de hand liggend, maar tegelijkertijd uiterst leesbaar. Natuurlijk is het bij momenten totaal onrealistisch — alleen al dat Aue op al die plaatsen in de oorlog geweest is, is weinig plausibel — en akkoord dat geen mens ter wereld spreekt zoals de personages in het boek, maar dat hoort erbij. Het zijn de memoires van een bijzonder onbetrouwbare verteller, en het is zeer bewust literair Frans.

Dat geeft dan bijvoorbeeld een dialoog tussen een Russische vroeger belangrijke maar wegens redenen gedemoveerde revolutionair, waar het over de merites van nationaal-socialisme versus communisme gaat. Met aan de ene kant Aue en aan de andere kant een man die al gemarteld was en na het gesprek zal geëxecuteerd worden, maar wat geen van beide tegenhoudt om ellenlange monologen af te steken en elkaar op het scherp van de intellectuele snee te bevechten. De communist beweert bijvoorbeeld dat de nazi’s alles gestolen hebben van de communisten:

Là où le Communisme vise une société sans classes, vous prêchez la Volksgemeinschaft, ce qui est au fond strictement la même chose, réduit à vos frontières. Là où Marx voyait le prolétaire comme le porteur de la vérité, vous avez décidé que la soi- disant race allemande est une race prolétaire, incarnation du Bien et de la moralité ; en conséquence, à la lutte des classes, vous avez substitué la guerre prolétarienne allemande contre les États capitalistes. En économie aussi vos idées ne sont que des déformations de nos valeurs. Je connais bien votre économie politique, car avant la guerre je traduisais pour le Parti des articles de vos journaux spécialisés. Là où Marx a posé une théorie de la valeur fondée sur le travail, votre Hitler déclare : Notre mark allemand, qui n’est pas soutenu par l’or, vaut plus que l’or. Cette phrase un peu obscure a été commentée par le bras droit de Goebbels, Dietrich, qui expliquait que le national-socialisme avait compris que la meilleure fondation d’une devise est la confiance dans les forces productives de la Nation et en la direction de l’État. Le résultat, c’est que l’argent, pour vous, est devenu un fétiche qui représente le pouvoir producteur de votre pays, donc une aberration totale. Vos relations avec vos grands capitalistes sont grossièrement hypocrites, surtout depuis les réformes du ministre Speer : vos responsables continuent à prôner la libre entreprise, mais vos industries sont toutes soumises à un plan et leurs profits sont limités à 6 %, l’État s’appropriant le reste en sus de la production.

En een paar pagain’s later, Aue over communisme:

Le problème n’est pas le peuple : ce sont vos dirigeants. Le Communisme est un masque plaqué sur le visage inchangé de la Russie. Votre Staline est un tsar, votre Politbüro des boyards ou des nobles avides et égoïstes, vos cadres du Parti les mêmes tchinovniki que ceux de Pierre ou de Nicolas. C’est le même autocratisme russe, la même insécurité permanente, la même paranoïa de l’étranger, la même incapacité fondamentale de gouverner correctement, la même substitution de la terreur au consensus commun, et donc au vrai pouvoir, la même corruption effrénée, sous d’autres formes, la même incompétence, la même ivrognerie. Lisez la correspondance de Kourbsky et Ivan, lisez Karamzine, lisez Custine. La donnée centrale de votre histoire n’a jamais été modifiée : l’humiliation, de père en fils. Depuis le début, mais surtout depuis les Mongols, tout vous humilie, et toute la politique de vos gouvernants consiste non pas à corriger cette humiliation et ses causes, mais à la cacher au reste du monde. Le Pétersbourg de Pierre n’est rien qu’un autre village à la Potemkine : ce n’est pas une fenêtre ouverte sur l’Europe, mais un décor de théâtre monté pour masquer à l’Occident toute la misère et la crasse sans fin qui s’étalent derrière. Or on ne peut humilier que les humiliables ; et à leur tour, il n’y a que les humiliés qui humilient. Les humiliés de 1917, de Staline au moujik, ne font depuis qu’infliger à d’autres leur peur et leur humiliation.

Vuurwerk. Leutig. Niet, denk ik, om aan één stuk door in één ruk uit te lezen: ik heb er een maand over gedaan, met hier een paar bladzijden en daar een paar tiental. Maar geen moment verveeld, geen moment spijt gehad, en met enorm veel plezier tot de allerlaatste zin gelezen.

Zeer aangeraden. Geen idee hoe overeind het blijft in vertaling, dat wel.

[van op Boeggn ]

David Cay Johnston
Melville House, 2016, 288 blz.

In het kort:

Journalist volgt Trump al dertig jaar.
Journalist schrijft boek over Trump.
Lezer wordt depressief van boek.
The end.

Nee echt: om zeer, zeer depressief van te worden. Alles in dit boek is natrekbaar juist, met stapels bronnen erbij. En als zelfs maar een tiende waar zou zijn, zou deze man nooit maar in de buurt van het presidentschap mogen gekomen zijn.

Maar hey. Eén dezer zijn er tussentijdse verkiezingen in de VS, en dan is het gegarandeerd gedaan met Trump. Als het al niet vroeger gebeurt.

[van op Boeggn ]

Allen Steele
Open Road Media Sci-Fi & Fantasy, 2015, 340 blz.

Ik lees al graag eens over alternatieve geschiedenissen en tijdreizen. Daarom waarschijnlijk dat dit op mijn lijstje te lezen boeken stond. Ik weet niet meer precies hoe of wanneer het er op gekomen was, maar de toevalligheden van de zaken hadden ervoor gezorgd dat dit het volgende boek in de rij werd.

Het begint veelbelovend, meer als een kortverhaal dan iets anders, met tijdreizigers die voor zover ik begreep voor de leute gingen kijken hoe de ramp met de Hindenburg eigenlijk gebeurd was. (Niet dat we dat ondertussen niet redelijk goed weten, maar alla.)

En dan gebeurt die ramp niet. Ahem. Probleempje. Bij het terugkeren naar hun tijd, blijkt dat de Tweede Wereldoorlog niet is gebeurd zoals hij in onze tijdslijn gebeurd is. Volgen: nog wat reizen door de tijd, histories met mysterieuze “engelen” die interventies doen, veel in-jokes voor sciencefictionlezer (of eerder -schrijvers, denk ik eigenlijk), een hele reeks dingen te onwaarschijnlijk voor woorden, en uiteindelijk neen, niet echt een goed boek.

Wel onderhoudend en snel gelezen, en er zijn ongetwijfeld een paar degelijke aflevering van iets als Sliders uit te halen, of een hele reeks tienerboeken. Maar een beetje te mager om goed te zijn.

[van op Boeggn ]